محور سخن، حدیث اول از باب دوم (باب التوحید و نفی التشبیه) از کتاب شریف توحید صدوق بود.

این حدیث - که از حضرت مولا علی† می‌باشد - تقریبا تمام شد. فقط فرازی باقی ماند که در خصوص استغفار ائمه‰ بود:

مطلبی که مطرح می‌شود گرچه از مسائل اعتقادی است اما از مسائل پیچیدة توحیدی نیست.

این مسئله است که در قرآن کریم و بیانات معصومین‰ نسبت دادن گناه به اولیای خدا - با توجه به عصمتی که برای ایشان قائلیم - چگونه توجیه دارد؟

این استغفارها به چه معناست؟

توجیه اول:

نسبت به برخی عبارات ایشان مناسب است که گفته شود: به عنوان تعلیم برای دیگران بوده است. تا حالت تذکری برای همگان باشد که از گناهان و استغفار از آنها غفلت نشود. ولی نسبت به بسیاری از عباراتی که از ایشان رسیده، نمی‌شود این سخن را گفت.

در خطبة مورد بحث – که تذکرات اخلاقی مطرح است (در فرازهای مورد بحث) - می‌شود گفت استغفار حضرت برای تعلیم بوده است گرچه حضرت، نسبتِ گناه به خود داده‌اند.

اما در عباراتی نظیر:

«إِلَهِي أَلْبَسَتْنِي الْخَطَايَا ثَوْبَ مَذَلَّتِي وَ جَلَّلَنِي التَّبَاعُدُ مِنْكَ لِبَاسَ مَسْكَنَتِي وَ أَمَاتَ قَلْبِي عَظِيمَ جِنَايَتِي‏...» ؛ (بحارالأنوار 91 : 142، باب 32).

معبودا ! گناهان، جامه خاكساري بر تنم پوشانده است. و دور شدن از تو (به وسيله معصيت) لباس بينواييم بر تن كرده است. و جنايت بزرگم (غفلتم، گناهانم) دل مرا ميرانده است.

در این عبارات، این توجیه سازگار نیست.

توجیه دوم:

دومین جوابی که در این خصوص مطرح می‌شود این است که استغفار ائمه‰ از باب «حسنات الابرار سیئات المقربین» است.

توضیح اینکه: این بزرگواران همان کارهای خوب را - که انجام می‌دهند - برای خودشان گناه می‌دانند. سرّ آن هم کثرت ادب است. به عنوان مثال: کاری که پدری برای فرزند مجاز دانسته و مانعی برای او ندارد، در عین حال علاقه و ادب فرزند گاهی به گونه‌ای است که از انجام همان کار (مجاز) عذر می‌خواهد. در حالی که اگر فرزند دیگری همین کار را انجام دهد عیبی ندارد و چیزی هم نمی‌گوید، بلکه به عنوان حسنه - که پدر اجازه داده - هم تلقی می‌کند.

بر این اساس، همین کارهای مباح و مجاز (بلکه کارهای مستحسن) را ائمه‰ برای خودشان مشکل می‌دانند و از آنها استغفار می‌کنند.

وجه سوم:

مقدمتا عرض می‌شود:

باید عنایت داشت که استغفارهای مذکور در قرآن و گناهان منسوب به انبیا‰ - که در قرآن آمده - هر کدام مربوط به داستانی است که از محل بحث ما بیرون است و هرگز مسئله گناه مطرح نیست. در این خصوص باید به احادیث مراجعه شود. در حقیقت نسبت گناه نیست تا بخواهیم جواب دهیم.

به عنوان مثال در بارة آیات نخستین سورة فتح (آیة اول و دوم):

مامون از امام رضا† سوال کرد:

با توجه به اینکه غفران به معنای پوشیدن و ذنب به معنای دنباله است، امام رضا† فرمود: وقتی پیامبر… برای دفع خرافات اقدام نمود و دعوت به حق کرد، مشرکان کارهای پیامبر اکرم… را گناه می‌دانستند. معمولا اگر فرد مصلح (حقیقی) برای خرافه زدایی اقدام کند با او مخالفت می‌شود و کارهای اصلاحی او را گناه می‌پندارند. حال اگر این مصلح در آن جامعه موفق نشود و قدرت را به دست نگیرد بد و بیراه به او گفته می‌شود. اما اگر این مصلح موفق شد و قدرت را به دست گرفت. همان‌ها که بد و بیراه می‌گفتند خیلی‌هاشان برمی گردند و عذر می‌خواهند.

کفار قریش کارهای پیامبر… را گناه می‌دانستند. اما بعد از پیروزی، همان‌ها آمدند و ابراز علاقه کردند. لذا فرمود: } إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا {، } لِّيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَ مَا تَأَخَّر { ، ما تقدّم (از اول بعثت) و ما تأخّر (تا آخر فتح مکه).

لذا همان کفار و مشرکان بعد از فتح مکه عذرخواهی کردند؛ وقتی پیامبر اکرم… فرمود:

خیلی از موارد - که نسبت گناه به پیامبران آمده - در قرآن آمده چنین است. اما مواردی که این گونه نیست چه؟ اینها چه می‌شود؟

سومین وجهی که گفته می‌شود این است که:

گاهی شدت معرفت و محبت نسبت به شخصی موجب می‌شود که این فرد هرچه می‌کند (از طاعت و بندگی) باز خود را مقصر می‌داند و می‌بیند، و این تعابیر (عذرخواهانه) را می‌گوید (من بد کردم، من گناه کارم و...)، در این حالت - که هیچ خلافی نکرده‌اند - استغفارها می‌کنند.

شواهد این مطلب (هم از عرفیات و هم از مدارک وحیانی) فراوان است.

از عرفیات، مانند اینکه کسی را دعوت کرده‌اید، هرچه در توان داشته‌اید - بدون کسر - (بین خود و خدا) انجام داده‌اید. در عین حال وقتی می‌خواهد برود می‌گویید: آقا ببخشید و... ؛ همه کار کرده اما بازهم خود را مقصر می‌داند، از بس که علاقه و محبت به طرف مقابل دارد.

از مدارک هم شاهد داریم، در خصوص عده‌ای آمده است:

در جای دیگر می‌خوانیم:

هرچه تکلیف‌شان بوده انجام دادند. در عین حال «قلوبهم وجله»!

شاهد روایی:

در روایت آمده است:

«أَعْقَلُ النَّاسِ وَ أَفْضَلُهُمْ الْمُحْسِنُ الْخَائِفُ وَ أَحْمَقُهُمْ وَ أَجْهَلُهُمْ مُسِي‏ءٌ آمِن‏» (إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏1، ص: 113) ؛ خردمندترين و فاضل‌ترين مردم نيكوكارى است كه از خدا بيم دارد و نادان‏ترين مردم گنه‏كاري‌ است كه خود را از عذاب خدا ايمن دارد.

فضل بن يونس گويد: حضرت ابو الحسن† فرمود:

مراد این است که: همیشه خود را مقصر بدانم (یعنی در عین اینکه گناه نکنم خود را مقصر ببینم).

این مطلب به صورت نص است

از موسی بن جعفر† نقل است که فرمود:

این حالتی است که در اثر شدت محبت و معرفت به انسان دست می‌دهد.

از امیرالمؤمنین علی† نقل شده که فرمود:

احمق کسی است که از ابزاری که در دست دارد کمال استفاده را نمی‌کنند، لذا همگان به این کوتاهی مبتلا هستند غیر از معصوم که از ذرّه ذرّه عمرش کمال استفاده را می‌کند.

وقتی این حالت به انسان دست داد، عُجب نمی‌کند و توقف هم نمی‌کند.

کار به جایی می‌رسد که می‌فرماید:

این استغفار دو جور است:

الف: از هر لذتی که با ذکر تو همراه نبوده استغفار می‌کنم (مثل اینکه انسان در باغی مشغول تفرج، خوردن و لذتِ حلال است، اگر با حمد خدا همراه نباشد استغفار دارد).

ب: از هر لذتی - که غیر لذت ذکر توست - استغفار می‌کنم. یعنی حتی از لذتِ حلالی که با حمد توست هم استغفار می‌کنم (مثل اینکه انسان در باغی مشغول تفرج، خوردن و لذتِ حلال – همراه حمد - است).

اللهم صل علی محمد و آل محمد

تهيه و تنظيم: قدرت الله رمضاني