بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم

والحمد لله رب العالمین و خیرالصلاة و السّلام علی خیر خلقه، حبیب إله العالم ابی‌القاسم محمد… و علی آله آل‌الله و اللّعن الدائم علی اعدائهم اعداءالله من الآن الی یوم لقاء الله.

قال الامام امیرالمؤمنین†:

حدیث شریفی که مورد بحث است، حدیث اول از باب دوم (باب التوحید و نفی التشبیه) از کتاب شریف توحید صدوق می‌باشد.

از اصول توحیدی که تا کنون بیان شده، سه اصل ذیل است:

اصل «حیٌ لایموت»، اصل «کلُّ یوم فی شأن» و اصل «لَمْ يُولَدْ و لَمْ يَلِدْ».

این اصل سوم هم از اصول بسیار مهم است. چون طبق این اصل، چیزی (به هر معنای لطیفی که فرض شود) از او جدا نشده و خودش هم از چیزی (هرچند ظریف) جدا نشده است.

در همین خصوص روایت زیبایی وجود دارد که خوب است نقل شود:

و وهب بن وهب قرشى نقل کرده كه حضرت امام صادق† از پدرش حضرت امام باقر† از پدرش حضرت امام حسین† حدیث نمود كه اهل بصره نامه‌ای به ایشان نوشتند و از معناى «صمد» سؤال كردند. حضرت در جواب ايشان نوشت (التوحيد، ص: 90 – 91):

بله اگر مطلب واضح است، گیری ندارد صبحت بشود، اما اگر مطلب پیچ دارد و ابهامی در کار است، باید خیلی دقیق شد.

این در حالی است می‌بینیم در بارة قرآن چه مطالبی بیان کرده و می‌کنند!

مثلا در بارة آیة:

ملاصدرا (بعد از اینکه حرکت در جوهر را توضیح می‌دهد) می‌گوید:

متأسفانه از این دست مطالب، یکی و دو تا نیست.

در ادامه جواب حضرت امام حسین† آمده است:

ممکن است کسی بگوید: بله از چیزی گرفته نشده و چیزی هم از او خارج نشده چون همه چیز خودش است. چیزی غیر او نیست که او از آن چیز، یا آن چیز از او خارج شده باشد. این است معنای «لم‌یلد و لم‌یولد»! این مطلب را فراوان گفته‌اند، که از باب نمونه دو مورد را نقل می‌کنیم:

مورد اول:

«ما سوى الله همه فيض حقّند و فيض از مفيض جدا نيست چون اضافه اشراقيه است و جدايى‏شان در حد و نقص است چنانكه سيد اوصيا و خاتم اوليا در عبارت بالا (بينونة صفة لا بينونة عزلة) فرموده بودند. مثلا در نظر بگيريم موج را و دريا را كه موج از آن جهت كه آب است با دريا متصل است كه بينونت عزلت نيست و از آن جهت كه موج است از دريا جداست يعنى موج است و دريا نيست كه بينونت صفت است. پس موج دريا را به اندازه بهره وجودى‏اش از آب عالم است» (ممد الهمم، ص: 57).

مورد دوم:

«لم يلد بانفصال شي‏ء منه (سواء كان المنفصل ولدا مماثلا له أو شيئا غير مماثل له) فانّه لا مباين له حتّى يكون منفصلا منه أو غير منفصل، و لم يولد (و لم ينفصل هو من شي‏ء من الأشياء) فانّه لا شي‏ء غيره حتّى يكون هو منفصلا منه و مباينا له» (تفسير بيان السعادة في مقامات العبادة، ج‏4، ص: 283).

یعنی هیچ چیز از او جدا نشده، چرا؟ چون اصلا مباینی ندارد تا اینکه از او جدا شود، هرچه هست خودش است. خودش هم از چیزی جدا نشده که والد داشته باشد، چرا؟ چون غیر خودش چیزی نیست؛

غيرتش غير در جهان نگذاشت لا جرم عين جمله أشياء شد

(ممد الهمم، ص: 110)

چیزی دیگری در کار نیست (سالبه به انتفاء موضوع است).

در جواب اینها باید گفت:

بطلان اینها بس روشن است. لذا برای اینکه (یک در ملیارد هم) ذهن کسی به اینجاها نرود؛ امام† در ادامه نامه فرموده است:

مُبْدِعُ الْأَشْيَاءِ وَ خَالِقُهَا وَ مُنْشِئُ الْأَشْيَاءِ بِقُدْرَتِهِ؛

بله، اگر به این معنا بگیریم که: در مقابل او همه چیز، هیچ است (فنای حکمی)، این مسئله‌ای ندارد. یعنی انسان ممکن است به جایی برسد که (جز در ارتباط با خدا و توجه به او) حتی از خودش هم غافل بشود (فانی حکمی بشود)، این درست است؛ نه اینکه در خارج چیزی نیست، هست اما او فقط به خدا توجه دارد.

اینکه در خارج، چیزی جز او نیست، غلط است. این مطلب هم در اینجا و هم در همه جا (طبق منابع وحیانی) رد شده است.

اما اینکه بگوییم: در مقابل خدا چیزی جا ندارد که مطرح شود. همه چیز فقیر بلکه عین فقرند، درست است و مشکلی ندارد. سعدی هم - از همه بهتر - همین مطلب را گفته است.

شهید مطهری در شرح منظومه – که ضمناً شعر سعدی را هم نقل می‌کند – آورده است:

1. يك نظريه همان نظريه‏اى است كه گفتيم بهتر است آن را «وحدت شهود» بناميم نه وحدت وجود؛ و اگر نگوييم كه مقصود از وحدت وجود در كلمات عرفاى دست اول وحدت شهود بوده است بايد بگوييم كه مقصود از وحدت وجود در كلمات عرفاى دست دوم و حتى مثل قشيرى همين وحدت شهود بوده است. حتى قشيرى ابا دارد از اينكه بگويد عرفاى قبل از او مقصودشان از وحدت وجود، وحدت حقيقت وجود بوده است. او اصرار دارد كه نه، عرفاى قبل هم اگر وحدت مى‏گفته‏اند مقصودشان وحدت مشهود بوده نه وحدت حقيقت وجود. سعدى هم يك وحدت وجودى در بوستان دارد كه بايد آن را وحدت شهود يا وحدت مشهود ناميد و آن اين است كه مى‏گويد:

ره عقل جز پيـچ در پيـچ نيست بر عارفان جز خدا هيچ نيست‏

توان گفتن اين با حقايق شناس ولى خرده گيرند اهل قيــاس‏

كه پس آسمان و زمين چيستند بنــى آدم و ديو و دد كيستند

بعد مى‏گويد:

پسنـديده بگزيده‏اى هوشــمند جوابت بگويــم گر آيد پسـند

كه هامون و دريا و كوه و فلـك پرى، آدميــزاد و ديو و ملـك‏

همه هرچه هستند از آن كمترند كه با هستى‏اش نام هستى برند

(مجموعه‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏9، ص: 182 – 183).

این مطلب درست است، یعنی بکوشیم از همه چیز (جز او) غافل شویم، و شهود ما چنین شود. به این معنا، عبارت: «أَلَا كُلُّ شَيْ‏ءٍ مَا خَلَا اللَّهَ بَاطِل» هم درست خواهد بود.

اما اینکه بگوییم: موج است و دریا، دریاست و موج، هر دو یکی است، و توهّم ماست که دو چیز فکر می‌کند! این معنا – که کمّلین از عرفای اصطلاحی گفته‌اند – درست نخواهد بود.

اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد